|
Скачать 2.34 Mb.
|
Азнауур Уллу Къабартыда болур быллай ёхтем ёзден джаш бийле, Джаш болсала да бири къалмай барысы да баш бийле. Ала къачдан джазгъа тогьуз атны ат джараугъа такъдыла, Нохтагъа салыб, ала атланы зынтхы бла бакъдыла. Минерикбиз, делле, тал чырпысы джаз келиб чакхынчы, Атларыбызны бут этлери сыртларына качхынчы. Къайиш джарау болуб, талчыкъмайин узун джолгъа чабхынчы, Бизде тохтау джокъду, Ногьай джылкъыланы кёбюн табхынчы. Оу, тура туруб джаз болду, тал башлары чакъдыла, Джашла тогъузу да беллерине сауут-саба такъдыла. Аланы атлары да джарау болду, талчыкъмайин чабдыла. Ала бара барыб чегет ичи бир талагьа къайитдыла. Тамадалары Къайтукъ улу джаш Хамзат айтады: - Биз атланабыз тау джерлеге, джолустабыз къайдады? Къартладан эшитгенме, аллыбызда чегет къалынды, тау кёбдю, Барлыкъ джолубузну кеб джерледе кесер кибик джау кёбдю. Бийлени ичинде Кичибатыр таулу къыздан туугъанды: -Мен билеме, дейди, таулу болуб бу джоллагьа къан уста, Ол Ийбак улу Азнауурду, юйден кетмей табылса. Муну эшитир эшитмез нёгерледен бири туруб айтады: -Бизге таулу болуб джолусталыкъ этер киши къайдады? Ол таулу эсе, таулу бокъну джол устагьа алмайик, Ол керек тюлдю, тенглик этмез, аллыбызгъа салмайик. Ачыуланады Кичибатыр, мынга джууаб этеди: -Хей, эркек къатын, таулуладан джигитлеринг къайдады? Ол таулу болса да джашлыгьындан ат белинде ёсгенди, Ол сени кибик кеб чыгъырны уруб башын кесгенди. -Тартышмайик, дейди, Къайтукъ улу нёгерлеге айланыб, Мен да эшитгенме Азнауурну батырлыгьы айтылыб. Аны Азнауурдан дагъыда башха аты барды: Саурусхан, Ногъай джылкъыланы кеси джангыз таугъа сюре тауусхан. Ала кетедиле Азнауурну таула ичинде элине, Барыб тюшедиле къарт Ийбакны юйюне. Хапар бередиле къонакъбайгьа, келгенлерин билдире, Чыгьад алларына къарт Ийбак, гулочуна тайана. -Аха, хош келдигиз, не айланасыз, быллай иги джигитле? Атларыгьыз да узакъ джолгьа чыгьар кибик джюрюкле? Къолун туталла, джаш Хамзат айтад къартха хапарын, «Билдими экен, дейди, бу эски къарт атланы чабарын?»: - Биз атлангьанбыз кишиликни сынар ючюн узакгьа, Тюшюб къалмаз ючюн джауларыбыз джолгьа къурлукъ тузакгьа, Бизге керек болад, къоркъмай джюрюр, тенглик этер джолуста. Джашынг Азнауурну берсенг бизге, келмез къоркъуу урушда. -Аи медет, дейди, къарт Ийбак Хамзатха джууабха, Азнауур кеткенди къайинлары Абайлагьа къонакгьа. Айлыкъ уча барды, ол андан джуукълада къайталмаз. Той, оюн битгинчи тенглерине, кетеме, деб, айталмаз. Ол андан къайитхынчы, къонагъымсыз, Кабартыны бийлери, Иги хоншулагъа Азнауурну ачыкдыла юйлери. Бал бозасы барды юйбийчесини, биз тартайик, ойнайик, Сизни атлагъа да джем салынсын, ат орунда багьайик. -Сау болугъуз, дейле, къалалмазбыз Азнауурну табмайин, Бизге тохтау джокъду, ол батырны аллыбызгъа салмайин. Ала барадыла, Абайлагъа къонакъ болуб тюшелле, Бир белек кюнню ала анда тойгьа, оюнгъа кирелле. Ашай, иче келиб, таныталла ала анда кеслерин, Сёлеше келиб англаталла Азнауургьа дертлерин. Азнауур джаратмайд къонакъланы быллай чюйре тилегин, Аны быллай ишле алгьын кибик учурмайды джюрегин. Алай болса да ол бузалмайд къонакланы кёллерин, Эсине тюшюред Къабартыда джандан сюйген тенглерин. -Мен баралмам, дейди, мени юйде къарт атама сорулмай, Узак джолгьа кетсем къалыр анда кеб сабаным орулмай. Эркинлик алайим мен атамдан сизни бла кетерге, Сизге сёз береме, Отлукташда ызыгъыздан джетерге. Мындан кетедиле джаш бийле Отлукташха джол тута, Азнауурну да джолда бара сагьыш тюшед башына: -Мен къалай барайим, быллай тюйеклеге джолуста, Тенглик еталмазлык Кабартыны быллай тели джашына. Узакъладан къараб, ногъайлыла акъ атымы кёрселе, Сора джаш бийле да джылкъыланы къолай, къолай сюрселе, Джангьыз кеслери бу хорламны етген кибик билселе... Быллай иш болурму, кёргюзтсюнле джашла керти джигитлик, Къыйин урушлада танытсынла мени кибик кишилик. Ат-сауут сыналмай билинирми бир адамда джигерлик, Ак атны къоярма, бир башхасыд бу кёзюуде миниллик. Азнауур келеди, атасына былай хапар башлайды: -Атам, мени, дейди, Кабартыдан джаш джумушха тилейле, Бир белек болуб, джаш бийле джолустагьа кель, дейле. Атасы айтады: Сен барлыкъса джигитлени джолуна, Аллах сау келтирсин, джашым, сени къарт атангы къолуна. -Акъ ат къарт болгъанды, ол энди алгьын кибик чабмайды, Тот болгъанды алтыным, ол энди алгъын кибик атмайды. Кесим да уллайгъанма, кёзлерим ышанына къатмайды. Сен эркинлик бериб, аууштурсам ушкогьуму, атымы, Башха атха минерме, ушкок барды, аман тюлдю атыуу. -Огъай, боллук тюлдю, джашым, дейди, Азнауургьа атасы, Сени ушкогьунгу, атынгы да джокъду уллу хатасы: Акъ ат къарт болса да, аны озар бу джуртлада ат джокъду, Тот болса да алтынлынг, андан узакъ атар ушкок джокьду. Сен уллайсанг да сени орунунга ийер менде джаш джокъду. Азнауур чыгьады уллу юйден, отоууна киреди. Аны къатыны дуния ариуу Абай къызы Джансарайды, Къутас чачларын хар кюн сайин ол юч кере тарайды. Юсюне, башына сабийликден дарий гемха кийеди, Кеси да обурду, чыпчыкъланы коймай тилин биледи. Ары кирир кирмез ол кесини кёзюн къашын тюйеди. Муну былай кёрюб: Не болгъанды санга, дейди Азнауур, Аууругъанмы этесе, не да бармыд башха къайгьы бир дауур? Мен атланама, къурулланы хазыр этиб бер къолума, Дууа этериксе, чырмау чыкъмаз мени узакъ джолума. Джансарай айтады: Мен бералмам къурулланы къолунга, Насыбым тартыб, мен ийалмам сени къоркъуу джолунга. Тюшюмде кёргенме, келлик къара бушууланы, Келтириб кёргенме агъач атны атабызны джашына, Мен суулай тёгеме джыламукъларымы этген ашыма. Кесинг сёз бергененг мындан ары урушлагьа чыкъмазгъа, Мени джюрегими мындан ары къайгъы бла джыкъмазгьа. Атанг къарт болгьанды, кеб малынга карар кишинг джокъ, Джашларынгсабийди, узакъджолгъа кетер кибик кюнюнгджокду -Сен неле айтаса, тюш деген кечелени богьуду, Аллай тюшге ийнанган, къартла айтханча, адамланы джогъуду. -Нечюн къарамайса джыламукъдан толгъан мени кёзюме? Тюшге ийнанмайса, тынгыла сора мени керти сёзюме: Айтханын унутма атабызны, дуния кёрген къартынгы, Сен аууштурма кеб сыналгьан сауутунгу, атынгы. Эгечингден туугьан Мырзакъанга аны тайин бергенсе, Ол анга минее, башха атланы сюрюб, дженгил джетмезми? Ол къара ногьайлы танымайин сени уруб кетмезми? Сора башха ушкогьунг алтынлыча узакъдагьын урурму? Быллай сауут бла эркиши джауну аллына турурму? Азнауур айтады: Къатын оноу келмез эрни ишине, Сен ышанмаймыса киши дженгмез мени уллу кючюме? Керти да батырды Азнауур, не аз да къоркуу билмейди, Ол атха минее, атны белин джая кибик бюгеди, Ол суугьа кирсе, суу чабакълай тюбю бла джюзеди, Ол кеси ишине башхаланы оноуларын сюймейди. Энди ачыуланад Азнауур, Джансарайгьа къызады, Къара кюбюрню ачама деб киритин да бузады. Ол артмакълагъа от ок салад, болур кибик джолуна, Алтынлыны къоюб къара ушкогьун сермеб алад къолуна. Ол юйден чыгъады, Джансарайгьа «сау къал» демейин, Ол чынгаб минеди акъ атына, ёзеннгиге тиймейин. Джансарай да айтады: Сёзлериме къулакъ салмай бараса, Сени минген атынг батмакъсыз къаты джерге къатылсын, Тутхан ушкогьунг джауну уралмай аман джерге атылсын, Сени мында тыймай чюйре джолгъа атландыргьан атангы Джыйгъан уллу мюлкю тюб болуб къуш тюгюнлей чачылсын. – Быллай кеб къаргъама, дейди Азнауур Джансарайгьа бурулуб, Аджалы джетмесе адам дженгил ёлюрмю урушда? Сора юйде олтурсам, Аллах манга узун ёмюр берирми? -Мен къаргъамайма, джаратхан Аллах сени къаргьасын, Эки уланчыгъынг « атабыз», деб, джолгъа къараб джыласын. Тели уланларын Къабартыда тыялмагъан бийчеле Ала мени кибик юйлеринде къара кюнле сынасын. Сен кетер кетмез кебининги хазырларма, бичерме, Мен джумушчуму, чууутлудан къара атлас ал деб ийерме. Сен ёлюб келсенг, мен юсюме джыллы къара кийерме, Ах, джылай, джылай мен ёлгюнчю кёмюр кибик кюйерме. Къамчи урады Азнауур, шыбылача тауушу, Къушлай учады, джел эте тюбюндеги шаулуху. Анга тыйгьыч болмайд тау джолланы тиги бла ауушу, Къалай чыкъмасын быллай атны, сау дуниягьа тауруху? Джолда кетиб бара Джарашты улу Сослан тюбейди аллына, Быллай огурсуз джолукъмасын мени джети къанлыма. Бу кеси да Ийбакны эгечинден туугъанды, Аны джолун кесиб, Азнауур былай айтыб буугьанды: -Къалай иги болду, къарнашым, бюгюн сени келгенинг, Уллу джылкъынгдан джокъду манга ёмюрюнгде бергенинг. Акъ атымы алда, бизге барсанг, джылкъылагъа къыстарса, Бер манга атынгы, къошха барсанг башха бир ат тутарса. Сослан къарайды сейир болуб Азнауурну кёзюне, Ол ийнанмайды, накъырдады деб, къарнашыны сёзюне. -Хапарым уллуду, дейди Азнауур, артда айтырма кесинге, Бир оюн ойнаргъа бу джол тюшгенди мени эсиме: Уллу Кабартыдан бий къонакъла Отлукъташда сакълайла, Заманым джокъду, тюш атынгдан, мен джолума кетейим, Кечиксем айыбды, мен аланы кеб сакълатмай джетейим. -Ана къарнашыма атымы къой, джанымы да берейим. Оюннга барсанг да керек болур, сауутну атны игиси. Сен джангыласа, нек къойгьанса алтынлыны юйюнгде? Болургъа керекед узакъ джолгъа акъ атынг да тюбюнгде. Сени шаулухунга къайдан джетсин тору атымы чабыуу, Кеси да гёбелди атлыкъ етмез уллу эсе да къарыуу. Джерин къаплайды тору атха, Азнауур кетеди, Ол мычымайын джаш бийлени джарты джолда джетеди. Сейир болады, нек баралла джашла былай акъырын, Бийлени бири да джыртыб болад аягьында чарыгьын. -Мен кёреме, дейди Азнауур Хамзатха джетише, Тайлыкъларындан сизни атла тюз джерледе ёсерле, Ала тау джоллада узакъ бармай ташсынырла чёгерле. Джылкъы сюрсенг да, ийелери къысха ызындан джетерле, Сора аягъына чарыкъ киелмеген нёгерле, Ёмюрлеринде ушкок оту ийисгемс^гсн джигитле, Бир уруш болса, джау аллында была къалай етерле? Эшитирге сюймегенди тыш адамдан бу сёзлени Хамзат, Хомух тенглерине ол джол узуну кеси да чамланат. -Болур болду, дейди, къайталмазбыз джолубуздан ызына, Къалай кёрюнюрбюз уйялмайин Кабартыны къызына? Кеб болмаса да Ногъай бийледен бир белек сюралмай, Сауутларыбыз да уруш болуб къолубузда сыналмай. Калай ангыланныкды уруш этмей ушкок отну ийиси, Калай таныллыкды кюреш болмай эркишини игиси? Была, чаба джорта талай кюнню джолларына баралла, Сора кече бла Ногъай джылкъыланы кёбюн табалла. Айландыралла сау джылкъыны, таугъа буруб сюрелле, Ала кюн къызаргьа Бийчесынны тёбен джанындан кирелле. Джук кёрмеген джашла, быллай ишге къууаналла, кёлелле, Ногъайлы къызбайды, бизге къаршчы келалмаз,- деб, билелле. Андан келе келиб бир дуппурда ат ийелле, тохтайла, Джылкъы талчыкгьанды, ач болур, атла бурун салыб отлайла. Миннген атларыны бир къаууму джатыб солуйду, къобмайды, Быланы барын Азнауур барыб кёреди, джокълайды. -Джашла, сизни, дейди, атларыгьыз арыгъанды, битгенди, Аркъан атайик да джылкъы ичинден джангы атлагьа минейик, Джолубуз узунду, кеб джатмайин таугъа джуукъ кирейик. Бир экибиз да артха тохтаб, келген кетген билейик, Мынга джууаб береди Хамзат: Ашыкгъанлыкъ этмейик, Атла солусунла, биз былайда джангы атха минмейик, Заманыбыз барды, биз джылкъыны энди къаты сюрмейик, Ногьайлыладан къоркъуб, керексизге таугъа, ташха кирмейик. Эрке бийлеге энди аны сёзю ётмезин кёреди. Локъум ашайдыла джаш бийле, артмакълагьа узала, Тойюб джаталла, кеслери да джамчылагъа чырмала. Азнауур уйауду, тёгерекге бёрю кибик къарайды, Хамзат да джылкъыланы кёзю бла санайды, Ол санай келиб эригеди, кёкге къараб эснейди, Ол джарыкъ кёкде, тёбенледе бир къара тубан эслейди. Азнауур айтады: Ол тубан тюлдю, башыбызгъа джунчууду, Бизни ызлаб келген Ногъай аскерден чыкхан тылпыуду. -Келирлеми къоркъмай кюндюзгю кюн бизге Ногъай чанкала? Тубан башында нек учалла ёрге энишге чаукала? -Ол да чаука тюлдю, деб Азнауур анга джууаб береди, Энди эркишилени сауутларын сынар заман келеди. Ногъай атланы туягъындан чартлаб чыкхан кулдала, Алада болмазмы ашхы улан, аслан кёллю тулпарла? Ийбак улу айтады: Энди джашла джылкъыланы урсунла, Бир экиси да мени бла джауну аллына турсунла. Къайтук улу унамайд: Биз иймезбиз сени джауну аллына, Сен кесинг сюрюрсе нёгер да алыб джылкъыланы аллынга, Ногъайлыланы джетер джетмез ызларына къууайик, Къайрылгъан болса, биз аланы бирин къоймай къырайик. Джашла кетедиле, ат юсюнден ушкок эта джаулагъа, Эки нёгер алыб Азнауур да джылкъыны сюред таулагьа. Уллу мараучуду Къайтук улу джигит туугьан Хамзат, Атханы сайин къаршчыладан къызыл къанла агьызат. Ногъайлыла да бетджан салыб тизгенлерин бузмайла, Хамзат айтханча, кьоркъмайла, ызларына турмайла. Сора джаш бийледен талайи джара алыб къачады, Къалгьан кесеги да эс ташлаганд, марамайин атады. Батыр Хамзат отун огьун биттиреди, джаллайды, Кичибатырны да ок тийгенди киндигинден, джатады, Къагьан кючлерин башха джерде энтда салыб кёрюрге, Была къача келиб джылкъыланы ызларындан джетелле, Ногъайлыла да артларында джуукълашыб кёлелле. Азнауур кёреди тюшгенлерин къаруусузгъа джашланы, -Ахыры былайды, дейд, телисине иш кёрген башланы. Энди мен барайим ызыбыздан сюрюб келген джаулагъа, Сюрюгюз джылкъыны, джетдиригиз тар джерлеге таулагьа. Ногъайлылагъа Азнауур шыбылача от ачады, Казак бёрю кибик ол аланы къой сюрюулей чачады. Андан къайтыб келиб нёгерлерини не этгенине къарайды, Къараса къарасын, энди джылкъы ол айтханча бармайды, Атлары арыгъанды джаш бийлени, алларына чабмайла, Джангы ат тутаргъа къанджигъада къараб аркъан табмайла. Къалай джигитди тау асланы Ийбак улу Азнауур. Туура джерледе ол барыб джауланы аллыь тыяды, Ташагъа кирсе нёгерлерин джылкъыгьа къошуб къуады, Ол сюре барыб джылкъыланы Ташлысыртха джыяды, Ногъайлыланы джартысын кеси джангыз джояды. Джойса джойсун, Джалансыртда аны кючю тауусулады: Аны минген аты арыгъанды, кёк шаулухча чабмайды, Аны ушкогьу да алтынлыча энди туура атмайды. Кеси да арыгъанды, алгьын кибик ышанына къатмайды. Ногъай аскерле Ташлысыртда муну аллына ётелле, Ала мычымайин джылкъыланы ызындан джетелле. Бирин къалдырмай, джаш бийлени союм къойлай кеселле, Андан къайтыб келиб, ала узакъдан Азнауурну кёрелле. Аты джыгъылгъанды Азнауурну, келе тургъан джолунда, Кеси да къачмайды, олтурады, къара ушкогьу къолунда. Азнауур биледи, нёгерлеге къара кюнле келгенин, Ол энди ангъылайды кесини да кеб джангылыч этгенин: Къалай джолгьа чыкъдым, минген атым, сауутларым сыналмай, Сабий джашланы арюу айтыб ызларына тыялмай, Къонакъланы ёлтюртюб баралмам енди юйюме уялмай... Келиб къарайла ногъайлыла, ушкок, атымы узакъдан, Къутулмаз, дейдиле, не пелиуан да енди быллай тузакъдан. Ногъай аскерлени тамадасы болур тулпар Мырзакъан, Къызыл къанланы Ташлысыртда суу шоркъалай агъызгъан. Кеси да туугъанды къарт Ийбакъны джангыз сюйген къызындан. Джюреги сезеди энди, кимни сюрюб келеди ызындан. Нёгерлерине айтады: Ашыкъмайик, бу батыр кимди къарайик. Кесин берирге унамаса, сорайик да саулай джесир алайик. Азнауур болмасын, анга ушайды атха къамчи ургьаны, Аны аслан кибик кеси джангыз джартыбызны къыргъаны, Сора къоркъуу билмей, энтда аллыбызгьа тургъаны. -Джангыласа, дейди къарт ногъайлы, урушланы сынагъан, Сен эшитгенмисе бу джуртлада Азнауургъа чыдагъан? Ол Ийбак улу эсе, къайдад аны алтынлысы, кёк аты? Аны шаулухуну ким да билиб барды эки къанаты. Аны кёк шаулуху урушлада джюрюмейди, учады. Ол кёкде баргьан къанатлыны джибермейди, тутады. Алтынлы ушкогьундан чыкгъан огьу аны джерге тиймейди. Вир марагъанын Ийбак улу джаны саулай иймейди. Азнауур къобады, къара ушкогъун от къуюб джерлейди, Ногьайлылагъа къозугьанча ушкок атыб тебрейди. Атса атсын, аны ушкогъу ол айтханны етмейди, Андан чыкхан окъла къысха суууб, джауларына джетмейди. Ачыуланад Мырзакъан да, мынга къаршчи турады, Ышанга салыб, Азнауурну кёкюрегинден урады. Къара къаргъа кибик Ногъай аскер Азнауургъа чабады, Ана къарнашын джаш Мырзакъан къан ичинде табады. Тайышад акъылы ол батырны, къызгьан отлай кюйеди, Къарт ногьайлыны къамчи бла ёлтюргюнчю тюеди. Ана къарнашыны ёлюгюне ол къабланыб джатады, Кеси къулагьын кесиб алыб аны юсюне атады. Бурулуб къайнайды Минги-тауну тёпбесинде тубаны, Сызгьырыб келеди Ташлысыртны талгъыр ала джыланы, Ёлюб джатады къарт Ийбакъны джигит туугьан уланы... |
|
Поиск на сайте Главная страница Литература Доклады Рефераты Курсовая работа Лекции |