З. Б. Кипкеева




Скачать 2.34 Mb.
Название З. Б. Кипкеева
страница 9/13
Дата публикации 28.09.2014
Размер 2.34 Mb.
Тип Документы
literature-edu.ru > История > Документы
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Глава I
1. Россия и Северный Кавказ в 16-19 веках.- С.451.

2. Потто В.А. Кавказская война. Т.5 - Ставрополь, 1994.- С.337.

3. Сысоев В.М. Карачай в географическом, бытовом и исто­рическом отношении// СМОМПК. - Вып.43 - Тифлис, 1913.-С.154.

4. Кавказские горцы: Сборник сведений. Том 2.- М.,1992.- С.66.

5. ГАКК. Ф.774Оп.2Д.466Л.1.

6. Там же.

7. Кавказские горцы. - С.76.

8. Петрусевич Н. Заметка о карачаевских адатах по долговым обязательствам//ССКГ. Вып.4. -Тифлис, 1870. - С.45.

9. Марков Евг. Очерки Кавказа. - М.,1887.- С.66.

10. Невская В.П. Карачай в пореформенный период.- Став­рополь, 1964.-С. 15.

11. Толстов В.Г. История Хоперского полка Кубанского ка­зачьего войска.- Тифлис, 1900. Т.1.- С.287.

12. Труды Кубанского Областного Статистического Комите­та// КВ. - Т.15. - Екатеринодар, 1910. - С.284.

13. Гаврилов П. По Кубанской области.- Тифлис, 1869.- С.75.

14. ЦГА РСО-А. Ф.224 Д.96. Л.45.

15. Труды Кубанского Областного Статистического Комите­та// КС. - Екатеринодар, 1910. - С.295.

16.ЦГА РСО-А. Ф.270 Оп. 1 Д.23 Л.54.

17.Шацкий П.А. Русская колонизация территории Карачае­во-Черкесии// История горских и кочевых народов Северного Кавказа. Вып.1. - Ставрополь, 1975.- С.38.

18. Куракеева М.Ф. Верхнекубанские казаки: Быт, культура, традиции.- Черкесск, 1999.- С.37.

19.ЦГА РСО-А. Ф.224 Д.96 Л.5-6.

20.Кокиев Г.А. Крестьянская реформа в Кабарде,-Нальчик,1947.-С.200.

21.Там же. С.98.

22.Кавказские горцы. - С.65.

23.Кокиев Г.А. Крестьянская реформа в Кабарде. - С.128.

24.Там же. С.238.

25.Тамже. С.157.

26.ЦГА РСО-А. Ф.224 Д.96 Л.8.

27.Труды Кубанского Областного Статистического Комите­та// КВ.- С.296.

28.Талицкий Н.Е. Очерки Карачая // СМОМПК - Вып.40 -Тифлис, 1907. - С.44.

29. Там же.

ЗО.Труды Кубанского Областного Статистического Комитета //КС.-С.352.

31.ЦГИАРГ. Ф.545 Оп.1 Д.2977. Л.Л.8-27.

32.ГА КК. Ф.774 Оп.2 Д.466 .

33. ГА КК. Ф.774 Оп. 1 Д.650.

34.ГА КК. Ф.454. Оп. 1 Д. 5508 Л.7.

35.ГА КК. Ф.454 Оп. 1 Д. 529 Л. 17.

36. Полевой материал 1997 года. Информатор Неджат Сабан-чи, 1940 года рожд., с.Башхюйкж, Турция.

37. Полевой материал 1998 года. Информатор Илмаз Не-вруз,1938 года рожд., г. Эскишехир, Турция.

38.Таukur Ufik. Каfkasya daglilarinda hayat ve kultuk. Istanbul, 1993.-С.91

39. Там же.

40. ГА КК. Ф. 454 Оп.1. Д.5508. Л.7.

41.Невская В.П. Карачай в пореформенный период.- С.182.

42.ГА КК. Ф.454. Оп.4. Д.ЗЗО. Л.71.

43. Там же.

44.Абрамов Я. Кавказские горцы. (Переиздание) - Майкоп: Северо-Кавказский филиал традиционной культуры МЦТК «Воз­рождение», 1990.-С.И.

45. Там же. С. 14.

46.Тамже. С.21.

47.Тамже. С.ЗО.

48. Шаманланы Ибрагим. Къарачай озгъан ёмюрледе// Къа-рачай. - 1997. 20 авг.

49. Миллер Б.В. Из области обычного права карачаевцев// ЭО.-М., 1902. №1.

50. Текеев К.М. Карачаевцы и балкарцы.- М., 1989.- С.78.

51. Кокиев Г.А. Крестьянская реформа в Кабарде. - Нальчик, 1947. -С.7.

52.ГА КК. Ф.318 Оп 2. Д.2152.

53. Там же. Л.7.

54. Там же. Л.8.

55. Там же. Л.9.

56. Труды Кубанского областного Статистического комитета. - С.282.

57. Там же.

58. ЦГА РСО-А. Ф.224 Оп.96 Л.53.

59. Там же. Л.54.

60.Умар Алиев. Карачай. Историко-этнологический и куль­турно-экономический очерк. 2-е издание.- Черкесск, 1991,- С.163.

61. ЦГА РСО-А. Ф.270 Оп. 1 Д.23 ЛЛ.54-60.

62. Труды Кубанского областного Статистического комитета. - С.268.

63. Там же. С.334.

64. Сысоев В.М. Карачай в географическом, бытовом и исто­рическом отношении.- С. 125.

65. ЦГА РСОР-А. Ф.224 Оп.96. Л.16.

66. Труды Кубанского областного Статистического комите­та. -С.311.

67. Там же. С.319.

68. Там же. С.363.

69. ЦГА РСО-А. Ф.270 Оп.1 Д.23 ЛЛ.87-89.

70. Извлечения из отчёта об осмотре казённых свободных земель Нагорной полосы между рр. Тебердой и Лабой // ССКГ. Вып.4.- Тифлис, 1870. - С.4.

71. Тамбиев Ислам. Карачай прежде и теперь.- Ростов-на-Дону, 1931.-С.12.

72.ГАКК. Ф.454 Оп.4 Д.ЗЗО Л.71.

73. Полевой материал 1989 года. Информатор Сылпагарланы Аминат, 1894 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

74. Там же. Информаторы Назим Демирджан, 1910 года рожд., Томпа Баучу, 1902 года рожд.

75. Труды Кубанского областного Статистического комите­та,- С. 329

76. Там же. С.328.

77. ЦГА РСО-А. Ф.224 Д.96Л.22.

78. ЦГА РСО-А. Ф.262.0п.1.Д.76Л.1-2.

79. Мансуров Н.С. Владикавказ// Новое обозрение.- Тифлис, 18930КТ.28.-С.З.

80. Из Нальчикского округа Терской области// Новое обо­зрение. - Тифлис, 1898 янв.14.- С.2.

81. Инкогнито. С берегов Баксана// Казбек.- Владикавказ, 1900. 14янв. - С.З.

82. Тамбиев Ислам. Карачай прежде и теперь.- С. 14.

83. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д. 1302 Л.2.

84.Ваганов С.В. Значение охранно-карантинной линии по границе Кубанской области с Закавказьем// ИОЛИКО. Вып.1.-Екатеринодар, 1899.- С.28-29.

85.Орлов М.В. Возможна ли частная земельная собствен­ность в Карачае// ИОЛИКО. Вып.З.- Екатеринодар, 1902.- С.179.

86. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д.328 Л. 14-15.

87. Там же. С.З.

88. Очерки истории Карачаево-Черкесии.- Ставрополь, 1967.- С.483.

89. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д.328 Л. 4.

90.Тайки! Шик. Кагказуа с1а§Шаппо'а пауа1 ус киНиг.- 1з1апЬи1, 1993.- С.85.

91.ЦГА РСО-А. ДП Особый отдел 1906. Д.9 Ч. 54 Л. 1.

92.Гедеон. Митрополит Ставропольский и Бакинский. Исто­рия христианства на Северном Кавказе до и после присоедине­ния его к России,- М., 1992.- С.153.

93. Там же.

94. Там же. С. 176.

95. ГАКК. Ф.4540п.4Д.159Л.ЗЗ-45.

96. Текеев К.М. Карачаевцы и балкарцы,- М., 1989.- С.130.

97. Полевой материал 1989 года. Информатор Шадан Демир-джан, 1924 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

98. ГАКК. Ф.454Оп.4Д.159Л.ЗЗ-45.

99. ГАКК. Ф. 454 Оп.1 Д. 5302. Л.1.

100. Там же.

101. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д.5302 Л.11.

102. Там же. Л. 17.

103. Там же. Л. 36-37.

104. Там же. Л. 17-20.

105. Там же.

106. Там же.

107. Там же. Л.50.

108. Невская В.П. Аграрный вопрос в Карачаево-Черкесии в эпоху империализма.- Черкесск, 1972. - С.84.

109. Лайпанланы Казий. Къарачайлыла орус-тюрк къазауат-да// Карачай. - Черкесск, 1998. 4 авг.

110. Линден В. Высшие классы коренного населения Кавказ­ского края и правительственные мероприятия по определению их сословных прав. -Тифлис, 1917.- С.15.

111. Там же.

112. Там же. С. 18.

113. Там же. С.35.

114. Там же. С.41.

115. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д.946Л.7-12.

116. Там же.

117.Хабичева-Боташева Зинхара. Озарение души. Картины жизни Ислама Крымшамхалова,- Черкесск, 1985.

118. Ислам Карачайлы. Теберда// Советский юг.- Ростов-на-Дону, 1925. 13 сент.

119. Полевой материал 1998 года. Информатор Илмаз Невруз, 1938 года рожд., г. Эскишехир, Турция.

120. Очерки истории Карачаево-Черкесии.- Ставрополь, 1967.-

С.481.

121. В. П. Невская, Ф. П. Тройно. Первые аграрные преобра­зования в Карачаево-Черкесии// История горских и кочевых на­родов Северного Кавказа. Вып.1.- Ставрополь: СГПИ, 1975.- С.5

122.Полевой материал 1998 года. Информатор Сеит Коркмаз, 1910 года рожд., с. Белпинар, Турция.

123. ГАКК. Ф.454. Оп. 1. Д.5302. Л. 133.

124. Там же. Л. 114-115.

125. Там же. Л.200.

126. Там же. Л.209.

127. ГАКК. Ф.318 Оп.2 Д.2152.

128. ГАКК. Ф.454 Оп.1 Д.3502. Л.1.

129. Кумыков Т. X. Экономическое и культурное развитие Кабарды и Балкарии в XIX веке.- М.,1965.- С.102.

Глава II
1.Турция. Исторический очерк// Советская историческая эн­циклопедия. Т.4.- М., 1973.- С.558.

2.Фадеева И. Л. Официальные доктрины в идеологии Осман­ской империи Х1Х-ХХ вв.- М., 1988.

З.Турция // Всемирная история. Т.7.- М., 1960. - С.198.

4.Полевой материал 1989г. Информатор Шадан Демирджан, 1915

года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

5.Yilmaz Nevruz. А1ат Ы1а иуипи шипйеп // КаЛсий. - ЕзЫзеЫг, 1997. №3.- С.4.

6. Там же.

7.Кушхабиев А.В. Черкесская диаспора в арабских странах (ХГХ-ХХвв.). - Нальчик, 1997. - С.98.

8. Полевой материал 1989г. Информаторы Аминат Сылпагар, 1893 года рожд., Назим Демирджан, 1910 года рожд., Томпа Бау-чу, 1902 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

9.Всемирная история. С.358.

Ю.Полевой материал 1997г. Информаторы Илмаз Невруз, 1938 года рожд., г. Эскишехир, Уфук Таукул, 1960 года рожд., г. Анкара.

П.Полевой материал 1998г. Информаторы Илмаз Абдуллах, 1950 года рожд., Дуру Якуп, 1937 года рожд., с.Якапынар, Турция.

12. Полевой материал 1989г. Информатор Зурият Сабанчи, 1924 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

И.Ечерух Магомет. Роль кавказских горцев в политической и общественной жизни Турции // Мусульманин.- Париж, 1910.-№ 6.- С.45.

14.Советская историческая энциклопедия. Т.4 - С.578.

15.Из истории турецкого языка/ Турецко-русский словарь.-М., 1996.-С.7.

16.Полевой материал 1998г. Информатор Сеит Коркмаз, 1929 года рожд., с. Белпинар, Турция.

17.Байчораланы Сослан. Сириячы къарачайлы алимни сагь-ышлары//Ленинни байрагъы.- Черкесск, 1990 майны 1.

18.Полевой материал 1998г. Информатор Илмаз Невруз, 1938 года рожд., г. Эскишехир, Турция.

19.Полевой материал 1990г. Информатор Неджат Сабан­чи, 1940 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

20.Полевой материал 1998г. Информатор Илмаз Невруз, 1938 года рожд., г. Эскишехир, Турция.

21. Полевой материал 1998г. Информатор Илмаз Абдуллах, 1950 года рожд., с. Якапынар, Турция.

22. Полевой материал 1998г. Башчи Алааттин, 1959 года рожд.,

г. Эскишехир.

23. Полевой материал 1998г. Информатор Хюсню Кючюк Абайхан, 1935 года рожд., с. Белпинар, Турция.

24.Полевой материал 1998г. Информатор Сеит Коркмаз, 1929 года рожд., с. Белпинар, Турция.

25.Уазаг 8апз1. УагШкауа // ВШезИс КаПсазуа.- 1995.- № 4. -

С.51.

26. Полевой материал 1998 г. Информатор Ишбилир Юсуп,

1958 года рожд., г. Болвадин, Турция.

27. Полевой материал 1989г. Информатор Аминат Сылпагар, 1893 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

28 Уейат. Ва1кап.Оо§1а1 коуи // ВЫезИс КаПсазуа. -1995-№ 3,-

С.55.

29.Мига1Тагсап. Оо^ат. // Кагасау-Ма1каг. - 1993- № 6.- С.16.

ЗО.Улаков Махди. В гостях у сирийских карачаево-балкарцев // Карачаево-балкарский мир.- Нальчик, 1993. Октябрь.

31. Полевой материал 1998г. Информаторы Кара Карча Ис-. хан, 1927 года рожд., Малконду Аднан, 1945 года рожд., Демирд-

жан Февзи, 1934 года рожд., г. Конья.

32. Там же. Информатор Демирджан Февзи, 1934 года рожд.,

г. Конья.

33. Там же. Информатор Неджан Сабанчи, 1940 года рожд., г.

Конья.

34. Там же. Информатор Хайрие Сабанчи, 1955 года рожд., Зюгюль Назир, 1940 года рожд., Табакчи Нуруллах, 1961 года рожд.,

г. Стамбул.

34.Кушхабиев А.В. Указ. соч. - С. 99.

35.Улаков Махди. В гостях у сирийских карачаево-балкарцев // Карачаево-балкарский мир.- Нальчик, октябрь 1993.

З6.Там же.

Глава III
1,Тощенко Ж.Т., Чаптыкова Т. И. Диаспора как объект социологического исследования // Социологические исследования. -

1996. № 12.- С.36

2.Мусукаев А.И., Першиц А.И. Народные традиции кабардин-

цев и балкарцев. - Нальчик, 1992 - С.46.

З.УПтаг Ке\га2 . ВЫезИс КаПсазуа.- ЕзктзеЫг, 1998. № 7 - С.2.

4.Шаманов И.М. Свадебная обрядность у народов Карачаево-Черкесии: традиционное и новое.- Черкесск, 1988 - С. 58.

5.У11таг Кеугаг. Указ. соч.

б.Ьеуепт. Нег. В1г Кигеу КаЯсагЬоуи КагасауШаг.- Копуа, 1988 -

С.52.

7-УНтаг Кеушг. Там же. № 6.- С.4.

8.Текеев К.М. Карачаевцы и балкарцы. - М., 1989.- С. 14.

9. Там же.- С.24.

10.Полевой материал 1989г. Информаторы: Сылпагар Аминат, 1893 года рожд., Баучу Томпа 1902 года рожд., Демирджан Назим, 1910 года рожд., Сабанчи Зурият, 1920 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

11.Полевой материал 1998г. Информаторы: Коркмаз Сеит, 1929 года рожд., Коркмаз Хасан, 1950 года рожд., Хюсню Кючюк Абайхан, 1945 года рожд., Лайпан Нордане, 1970 года рожд., Эчкибаш Юксель, 1972 года рожд., с. Белпинар, Турция.

12. Полевой материал 1998г. Информаторы: Джаба Сулейман, 1951 года рожд., Таукул Уфук, 1960 года рожд., Итез Селим, 1960 года рожд., г. Анкара, Турция.

13.Текеев К.М. Карачаевцы и балкарцы.- С.71.

14.Полевой материал 1998г. Информатор: Аднан Малконду, 1953 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

15. Там же. Информаторы: Коркмаз Сеит, 1929 года рожд., Коркмаз Хасан, 1950 года рожд., Хюсню Кючюк Абайхан, 1945 года рожд., Лайпан Нордане, 1970 года рожд., Эчкибаш Юксель, 1972 года рожд., с. Белпинар, Турция.

16. Уарзиати В.С. Осетинская диаспора в Турции // Эхо Кавказа.- М., 1994. - № 2.

17. Полевой материал 1989г. Информатор Демирджан Шадан, 1924 года рожд., с. Башхюйюк, Турция.

18. Сикалиев А.И.-М. Ногайский героический эпос. - Черкесск, 1994.

19. Narik ulu Сора // Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, - 1998.- № 15.-С.41-47

20. Аcеmеz // Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir,. - 1997.- № 10.- С.40-41

21.Gosayah biyce bila Kansavbiy // Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, 1995. - № 2. С.52-60.

22.Zаgostok ulu Coperllev Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, 1997-№ 9 – С.45-47.

23. Саndаг// Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, 1995.- № 3. - С.56-61.

24. Аznavur// . Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, 1998.- № 14. - С.35-42.

25. Gotman ulu// Вirlesik Каfkazya.- Еskisehir, 1997.- № 11.-С.46-47.

26.Аdihan Арра. Nart Oruzmek ve Satannay biyce// Кагасау Маlкаг.-Аnкага - 1993. - № 6. - С.17-24

27. Уфук Таукул. Акбайче бла Рамазан // Ленинни байрагьы. - 1989. 4 апреля.

28. Ортабайланы Римма. Къара сууну къатында. - Черкесск: Карачаево-Черкесское отделение Ставропольского издательства, 1981.-С.77.
ИНФОРМАТОРЫ
Аминах Сылпагар (1893-1991). Башхюйюк. 1989 г.
зувият Сабанчи (1920 года рожд.). Башхюйюк 1989 г.
Назим Демирджан (1910 - 1995) с семьёй. Конья. 1989 г.
Неджат Сабанчи (1940 года рожд.). Конья. 1997 г.
Сеит Коркмаз (1929 года рожд.) с сыном. Белпинар. 1998 г.

Хадрие Алакай (1935 года рожд.). Башхюйюк. 1998 г.

Мариям Озджан (1945 года рожд.) с дочерьми. Башхюйюк. 1998 г.

Аднан Малконду (1953 года рожд.) с семьёй. Анкара. 1989 г.
Селим Итез, архитектор. Анкара. 1989 г.

Ёмер Сабанчи, выпускник медресе в г. Караман. Башхюйюк. 1989 г.

1ЧЯ

Йордане Лайпан, студентка в г. Эскишехир. Белпинар. 1998 г.

Ёзлем Демирджан, выпускница американского колледжа в г. Мерсин Башхюйюк. 1989 г.
ПРИЛОЖЕНИЕ
Нарик улу Чора
Эрте-эрте Нарик деб, Къарачайгьа хоншу бир Ногьай элде джашагьан бир адам болгьанды. Кюнню биринде аны къатыны тулпар бир джаш табханды, атына Чора атагьандыла. Тамам ол кюн Нарикни байталы да эгиз таила табханды, буланы экиси да тулпар болгъандыла, бири сары, бири да къара.

Мындан талай джыл озгъандан сора, хоншу джерледен бир бий, уугъа айлана келгенди да, Нарик джашагьан элге киргенди. Нарикни бачхасында отлай тургьан бир къойну атханды да ургьанды. Нарик, бийни этгенине разы болмагьанды, алай а джукъ айтыргьа амал табмагьанды.

Бу кёзюуде Нарикни джашы Чора къарыуу, акъылы была да нёгерлерине ал бермеген камсык бир джашчыкъ болуб ёсе тургьанды. Бир кюн ол тенглерини бири бла ойнай келиб бир джашны джылатханды. Джылагьан джашны анасы да анга ачыуланыб: «Сен аллай тулпар эсенг, къарыуунгу кеси тенгингде сынама да бачхагьызда отлай тургьан къоюгьузну ушкок была уруб, атагъыз Нарикни да хыликге этиб кетген залим бийде сынасанга!» - дегенди. Чора муну эшиткенлей юйге келиб, къойну ёлтюрюб кеткен бийни ким болгъанын сорады. Атасы муну айтыргьа сюймейди. Алай болса да, Чора айтдырмай къоймайды.

Дагьыда талай джыл озады. Чора да кюнден кюнге ёседи, джаугъа джаулукъ, тосха тослукъ этер джаш болады. Бир кюн Чора къара атына миниб, сауутун - сабасын да байлаб, ол бийни табыб дерт джетдирирге деб, джолга чыгъады. Кеб бармай, Чора бийни джылкъы къошуна джетеди. Джюзле была джылкъы ат отлай, къатларында да - джылкъычылары. «Мен Нарик улу Чорама, бу джылкъы бюгюнден ары бийни тюлдю, меникиди, мен быланы кеси джашагьан джериме сюреме. Сени бийинг керти бий эсе, ызымдан сюрюб джетер да менден джылкъысын сыйырыр. Алай эталмаса уа ол эркиши тюл, къатынды, мындан ары бёрк джерине башына джаулукъ атсын. Энди дженгил огьуна бар да бийинге хапар бер!» - дейди Чора джыкъычыгьа.

Чора джылкъыны сюрюб тебрегнди. Джылкъычы да гузаба джетиб бийине къуугъун бергенди. «Нарик улу Чора!» дегенлей, бийни джюреги чанчханды, аны ызындан джеталмазын билиб, «сюрген эсе сюрсюн, аны да бир табы келир» деб къойгьанды. Болса да бийни тёгерегиндеги къуллукъчулары, аскербашчыла-ры бийге бетсиниб: «Алай деген неди, джылкъыны сыйырыргьа керекди, Чора деген тели джашны да эсин башына джыймасак болурму?» деб, сауутланыб, атларына миниб, джолгъа атланнгандыла.

Была бирем бирем Чораны ызындан джетиб, аны къагъаргьа излегендиле. Алай а Чора, джетген джетгенни тутуб, атдан алыб, тамагьына бир уууч топуракъ къуйуб, башындан да джылкъычы къурукъну арты была теплеб, ёлтюрюб башлагьанды. Артдан келген аскерле ёлген нёгерлерин кёрюб, Чорагьа кюч джетме-зин билиб ызларына къайтхандыла. Чора да джылкъыны сюрюб, элине келтириб кесине мал этгенди.

Бир кюн Чора уугъа чыкгъанды. Бара барыб бир бууну ёлтюргенди. Андан тёгюлген къанны къарда ариу къызарыб тургьанын кёрюб: «Ах анасыны, быллай къызыл уууртлу бир ариу къатыным болса эди» деб, ахсынгьанды. Джюрегине бу талпыу тюшгенден сора ол тийреледе бир элге баргьанды, къонакъбайына да не мурат была келгенин ангылатханды. Къонакъбайы эрлай джыйылыб, эм ариу къызладан ючюн юйюне чакъырыб, быланы ичинден къайсын джаратсанг аны аны алырса, дегенди. Чора къызлагьа къарагъанды: экиси бай юйледен, юслери-башлары да иги, алай а ариулукъда биринчи болурча тюл. Ючюнчю къызны юсю къарыусуз, кеси да джарлы юйню къызы болгъаны белгили, алай а барыб тохтагъан ариу. Къызны аты да Къутлукъыз болгьанды. Чораны джюреги бу джарлы къызда тохтагьанды. Къыз да аны джаратханын, сюйгенин ачыкъ этгенди. Атасындан, анасындан да разылыкъ алыб, некях да этдириб, келинни Чораны юйюне элтгендиле. Бютеу эл джыйылыб той-оюн этгендиле.

Бир джолда Чораны юйюне бир бий келгенди, муну аты Ахтаришин Алибий болгьанды. Биргесине да эки джыйырма атлысы. Чора къонакъланы сыйлагьанды, ат къонакълыкъ этгенди, башха къурманлыкъла да сойгьанды, кеб тюрлю ашарыкъла ашатханды, чагъар, сыра, боза ичиргенди. Андан сора, къонакъланы кёзлери ачылсын деб, той-оюн, тутуш, чаре къурагьанды.

Тутушха къонакъла къатышмагъандыла, къонакъбайла да намыс этиб, келигиз, деб, къысмагъандыла. Алай а чаре башлангьанлай, къонакъла атларын сынаргъа таукел болгъандыла. Атла чапхандыла, алай а бийники да ичлеринде болуб, къонакъланы атлары артха къалгъандыла. Чораны сары аджири была къара аджиринден джайылгъан атла алгъа келгендиле, эм алларында уа сары аджир была къара аджир келгендиле. Муну кёрюб, Алибий ичинден къара кюйгенди. «Мен бу аджирлени бирин не джол была не зор была алмай къоймам» деб, ичинден ант этгенди.

Талай кюн къалгъандан сора, Алибий кетерге деб тебрегенди. Чорадан аджирлени бирин тилегенди. Чора, кеси была бир кюн туугьан эки аджирин, кеслери ёлгюнчю бир бирлеринден айырмазгъа анты болгъанын билдиргенди. Алай а, ат керек эсе, джылкъыларында аджирлеринден джайылгъан атладан, джел джетмезлеринден, къуш тутмазларындан бирни къой, кесине нёгерлерине да бирер ат берирге разы болгъанын айтханды. Бий бу джууабха ачыуланганды, къызынганды, Чораны да къолун тутмай кетгенди.

Ол кетгенлей Чора джатыб джукълагъанды. Бир джукъласа уа уянмай юч-тёрт кюнню джукъ билмеи джукълагъан адети болгъанды. Вир уянса да талай кюнню кечени джукъу керекли болмай ишин этиб айланганды. Чораны бу халисин кимден эсе да юрениб, Алибий ол кече огьуна ызына къайтыб, Чораны бауун ачыб, сэры аджирин чыгьарыб тебрегенди. Чораны атасы къарт Нарик муну кёрюб: «Тюнене дост болуб келиб, бюгюн душманлыкъмы этесе, сен бий тюл, итни бирисе!» - дегенди. Бий келиб, къартны къамчи была ургъанды. Чораны анасы Минсели да: «Аи ит, мени къолумдан ашагъан туздамым сангьа таш болуб тийсин!» - деб, къошханды. Бий мынгьа да: «Сен къарт бегеджин, гьырылдама!» - деб, къойгьанды. Чораны къатыны ариу Къутлукъыз да чыгьыб: «Хей, бий, сен бий тюл, къатынса, атны эркишича ииесинден алыргъа къоркъуб, къатынладан аласа, мени джаулугъуму ал да башинга къыса бар!» - дегенди. Бий анга да: «Сен къахме, сен гаджи, сени алай-былай этерме!» - деб, ауур сёзле айтыб, арбаздан чыгьыб кетгенди. Бийни нёгерлери бу ишге разы болмагъандыла, алай а анга къаршчы турургъа къоркгьандыла.

Алибий кетгенлей, къарт Нарик джукълаб тургъан джашыны къатына барыб, ёрге энишге бара, былай айтыб башлагьанды:

Мени Чорам, мени Чорам,

Джатмай энди къобсанга,

Сени юйюнге келген кюнню

Кёзюнгю ачыб кёрсенг а.

Сенден шохча кетген къонакъ

Душман болуб келгенди.

Ат орунну кеси ачыб

Сары аджирни элтгенди.

Къарт атангы ол башына

Къамчи была тартханды,

Аман была къатынынга

Кетмез бедиш айтханды.

Чора бу сёзлени эшитир эшитмез уяныб, эрлай ёрге къобады, сауутларын тагъады, къара тулпарына миниб, Алибийни ызындан сюрюб тебрейди. Аны джетгенин кёргенлей, Алибийни эки джыйырма нёгери да къачады. Чора джетиб, Алибийни джолун кесиб, былай айтады:

Ахтаришин Алибий!

Али-бий тюл тели бий.

Тосча келиб душманча кетесе,

Сары аджирни сормай къайры элтесе?

Алибий: Атынга мингенесем тюшейим,

Кийиминги кийгенесем тешейим,

Ашынгы ашагьанесем къусайым,

Мындан ары шохлугъунгу тутайым.

Чора: Къыркъ къонакълы къонагъы болдунг юйюмю,

Тосча турдунг мени была беш кюнню.

Ичеринге боза была бал бердим,

Ашарынга къазы была джау бердим,

Джелджетмезле бере эдим - алмадынг,

Къуштутмазла бере эдим - болмадынг,

Игиликге джаманлыкъ деп этгенсе,

Къарт атамы къамчи была тартханса,

Къатынлагъа бедиш, сёгюш айтханса.

Сен быланы энди къалай къусарса,

Мени была шохлукъ къалай тутарса?

Энди манга тенглик этер сен болсанг,

Сары аджирими алырса да кетерсе.

Алай болмай мени аллымда къалтырасанг.

Кеб бармайын тонгуз кибик кёберсе.

Алибий, Чораны бу сёзлерин эшитгенлей, къоркъуб, къалтырагъанды, алай болса да къоркъанын танытмай, кесин джыйыб урушха хазырланнганды. Къылычын къынындан чыгьарыб, Чорагьа: «Алгьыбурун сен ур!» - деб, таууш этгенди. Чора да къы-лычын чыгъарыб: «Огьай, сен алгъын ур! Душман болсанг да къонакъса», - дегенди. Алибий Чораны башын сермегенди, алай болгъаны ючюн Чораны аты энгишге ийилиб, къылыч огьартын озгъанды. Алибий экинчи кере Чораны белинден сермегенди. Бу джол да аны аты ёрге чыннгаб, къылыч тёбентин озуб кетгенди, «Хоу энди, кёзюу сендеди», - дегенди Алибий Чорагьа. Чора уа джангыз сермегенлей, Алибийни башын тённгегинден айырыб джерге тюшюргенди.

Чора атындан эниб, Алибийни башын «зорчулагьа юлгю болсун» деб, джол джанында бир къазыкгъа чанчханды, сэры аджирин да адежге алыб, ызына къайтханды.

Чораны атасы анасы аны сау къайтханына уллу къууанч этгендиле, къурманлыкла этиб, сау элни сыйлагьандыла.

Андан сора Чора талай джылны юйюнде тургъанды. Кюнлени биринде ол Къырым была Орусну арасында уруш баргъанын эшитгенди, тышындан болушлукъ бармаса джауну кючлеригин англагъанды. Тюрк къарнашлары уллу къыйынлыкгъа къалыб, къан теге тургъан заманда, быллай бир джигитлиги болгъан адамны къатынланы ичинде тынчайыб тургъанын айыбха санагьанды. Чора бу акъылын атасы Нарикге билдиргенди.

Атасы: Бар, балам, бар, балам.

Эсенлик была бар, балам

Башингдан рахматла чачылсын

Сен барлыкъ шахарланы эшиги

Джарты джолдан ачылсын.

Бар, балам, бар, балам.

Он тамырдан сют берген

Къарт анангы кёре бар.

Чора барыб, анасындан да разылыкъ тилегенди. Анасы: Бар, балам, бар, балам.

Башингдан рахматла чачылсын.

Сен барлыкъ шахарланы эшиги

Джарты джолдан ачылсын.

Бар, балам, бар, балам.

Юч ариуудан сайлаб алгьан ариуунгу

Мыдах этмей разылыгъын ала бар.

Чора келиб, ариу Къутлукъыздан да разылыкъ тилейди.

Къутлукъыз: Бар, Чорам, бар, Чорам.

Эсенлик была бар, Чорам.

Сенсиз мени эки кёзюм кёр болур,

Сени отоуунг джыламукъдан кёл болур.

Мен хазырма сени была ёлюрге.

Кете эсенг, мени къоймай элте кет.

Сен кесинг таргьа тюшген кёзюуде

Разыма, башымы кес да кет.

Чора, къатыныны кесине быллай терен сюймеклиги болгъанына къуанады, алай а гяуур была баргъан урушха тиширыуну элтирге мадар болмагъанын да биледи. Къатынына кеб ариу айтыб, юйде къалырын тилейди. Къутлукъыз да эм ахырында разылыкъ бергенди, болса да джангыз бир шарт была: эри урушдан сау къалса, башха джерде къалыб кетмей, юйюне къайтыргъа сёз берсе. ора бу шартны къабыл этгенди. Къатын: «Бу мени унут-дурмасын», - деб, кесини алтын джюзюгюн Чораны бармагъына салады.

Чора бир атына миниб, бир атын да адежге алыб джолда бара тургьанлай, узакъ бир элде суу ала тургъан белек къызгъа тюбейди. Къызладан бири муну таныб, былай айтады:

Джолунг болсун, сен Нарик улу Чораса,

Эки ат была кесинг къайры бараса?

Миндир мени сары атынга, джарарма,

Урушлада джара тюшсе багьарма.

Чора: Мен Чора тюлме къарама.

Къырым Ханнга болушургъа барама.

Сары аджирим къатынланы миндирмез,

Ийесине джара саллык тюбемез.

Къыз: Мен таныйма, Нарик улу Чораса.

Болушургьа Къырым Ханнга бараса,

Сен душманнга уллу кёллю къарайса,

Джангыз кесинг анда неге джарарса?

Чора: Керти айтаса, Нарик улу Чорама.

Къырым Ханнга болушургъа барама,

Душманнга да сен айтханча къарайма,

Барын да къарыусузгъа санайма,

Мен джауну андан алгьа эслесем, Адам тюл темир кибик болама. Алай болмай менден алгьа ол кёрсе, Тулпар тюл джумуртха ичинде къалама.

Чора алайдан озуб, Къырымгьа джетеди. Ол келген кёзюуде уруш эм къаты халда болады. Эки джанындан да аллай кеб адам къырылады, кёкден таш тюшсе ёлюкге тийген болмаса, джерге тиймезлик болады. Аладан акгъан къан адам кириб ётелмезча уллу ырхыла болуб саркъады. Сора Орус аскерни чюйре джанындан кириб, бёрю къой сюрюйню ууадых этгенча, гяуурланы джюзле была мингле была къырыб тебрейди. Чораны аллындан къачхан болмаса, анга къаршчы тургъан сынгар бир джау аскер болмайды. Орус аскерле къуру да этиучулерича кюндюз уруш этиб, кече солуу алгъандыла. Кюнле кечеле была джукъламагъан Чора уа гяуурланы кече солургьа да джукъларгъа да къоймагъанды. Сора, эки атына да кёзюу миннгенди: кече къара атына, кюндюз сары атына. Орус аскер тулпар Чораны кючюне чыдаялмай бузулуб тебрегенди. Тамам арыб, талай кечени да джукълайалмагьан Орус аскерле сылхыр болгъандыла, араларын-да низам бузулгъанды. Кичилери тамадаларына сыйынмай теб-регендиле. «Чора келеди!» - деб эшитгенлей, гяуурла къой сю-рюулей бир бирлени теплеб мингле была къырылгъандыла. Къалгъан кесеги да ызына къарамай башлы тюблю бола Эресейге кьачады.

Уруш бошалгъандан сора Чора Кафказда юйюне юйдегисине къайтыргъа излейди. Алай а Къырым Хан муну бошламайды, сарайына чакъырады, сыйлы саугъала береди, аскерлерине башчы этеди, кеси разылыкъ берсе, кюйёу этерге излегенин да билдиреди.

Бу турумда Чораны акъылы чайкъалады, не этерин билмейди. Мында къалады да къатынына берген сёзюн бузады; кетеди да - хан эркинлик бермейди.

Тамам бу кёзюуде оруслула да Чораны ызындан бир тахсачи джибередиле: уллу орус аскерни хорлагьан тулпарны джашыр-тын ёлтюрюрге, алай болмаса да сырларын билирге. Ийгенлери да кимди десегиз: тюрк тилни иги билген бир орус къыз. Бу къызда уа аллай ариулукъ болгъанды, аны кёр ген эм къатыджюрек аскерни да джюреги балаууз чыракълай эригенди. Муну къаллы да болмай къыз бек акъыллы болгъанды.

Тюрлю тюрлю хыйлала была къыз сарайгьа киреди, Чора была танышады, аны джюрегине ёртен салады. Чора къызны сюеди, таша была табышады, алтын джюзюгюн да аны бармагъына тагьады. Къызны джюрегинде да сюймеклик уянады, таб, Чора была юйлениб къалыргъа да таукел болады. Алай а Чора юйленирге разы болмайды, къызны умутун да юзмей, узакъ болджал салады. Къыз бу ишге къызынады, чамланады, джюрегинде Уйанган сюймекликни джерине эски душманлыкъ къайтады.

Чораны джояргъа дыгалас этеди, алай а Чораны джукълагъан заманын табалмайды. Не ючюн десегиз, хан Чораны узун джукълаучусун билиб, кесини юйюнде джатдырады, аны была да къал-май тышындан адам заран джетмесин деб, эшигин къараууллагъа сакълатады. Былайлыкъ была орус къыз Чораны ёлтюраллыгындан тюннгюледи, кече была Чораны сары атына миниб къачады, барыб орус патчахгъа хапарын айтады.

Чора была ханны бирлешип Эресейге чабыуул этерлеринден къоркъуб тургъан орус патчах, алада ол акъыл болмагъанын билиб тынчайады. Чораны эки тулпар атындан бири къолгьа тюш-кенине да мардасыз къууанады. Тахсачы къызны Чорадан къарны болгъанына артыкъсыз да бек сюйюнеди. Къызны сарайгъа джараштырады, саугьала береди, тёгерегине джумушчула салады. Кеб бармайын къыз ала умут эткенча бир тулпар улан табады. Бу джашчыкъ кюнден кечеге ёсюб, тамам Чораны джашлыгьыча киши сыртын джерге салалмагьан айтуулук бир гёджеп болады.

Къырым хан была Чорагъа дерт тутхан орус патчах бу джашны сауут сабагъа юретеди, атасыны сары атына миндириб, биргесине да уллу аскер къошуб, аны Къырымгьа уруш ачаргъа джибереди. Къырым аскерле алгъынча душманны аллына турадыла, уруш башланады. Чора да бурун кибик орус аскерни чюйре джанындан кириб тебрейди. Алай а кеб бармайын Чораны аллына «джаннгыз атлы» чыгъыб, аны джолун кеседи. Атла джуукъ келгенлей бир бирлерин таныб кишнейдиле. Чора да сары атын таныб, эси анга кетгенлей, джаш, къылыч была сермеб, Чораны сол билегин тюшюреди. Чора да эс джыйыб, сермейди да джашны баш токъмагьын джерге чортлатады. Артдан атындан тюшюб: «Мени атыма миниб, манга къаршчы турургьа кесине базгьан бу джаш бош адам болмаз» - деб, джан бере тургъан джашны къатына барыб бетине къарайды. Къараса уа нени кёрсюн. Тамам да кеси джашлыгъына шашмаи ушагъан, сакъал, мыиыкъ джангы ургъан бир тулпар... Иги къараса - джашны бармагьында орус къызгъа берген алтын джюзюгю... «Энди болур болду!»- дейди Чора кеси кесине.

Чора эм ахырында джангылышларын ангылайды, терен бушуугъа тюшеди. Иш бу халгъа келгенден сора не ханнга, не да кесини сюйген къатынына бетин кёргюзталмазлыгьын ангылайды. Бир билеги да кетиб, гяуурла была уруш этерге къарыуу да болмагьандан сора джашагъандан кимге не файда! Къара атына минеди, сары аты да ызындан, Къара тенгизге кириб кетеди. Чора айрылганлай, орус аскер Къырымны кючлейди. Алай а оруслула, Чора энтда ызына чыгъыб, Эресейге бир белах этмесин деб, къоркъуу этиб, Чора тенгизге кирген джерде бюгюн бюгече къа-рауулла салыб турадыла, дейдиле.
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13

Литература


При копировании материала укажите ссылку © 2015
контакты
literature-edu.ru
Поиск на сайте

Главная страница  Литература  Доклады  Рефераты  Курсовая работа  Лекции